بررسی چند واژه، برای درک بهتر مطالب پیرامون ضمانت بررسی معنی چند واژه ضروری است:
عقد ضمان : عقدی است که به موجب آن شخص، مالی را که بر عهده دیگری است، بعهده میگیرد.
ضامن : متعهد در عقد ضمان را گویند و با مسامحه به کسی که مسئول خسارت مالی است، گویند.
مضمون له : طلبکار یا بعبارت دیگر شخصی که مالی باید به او پرداخته شود.
مضمون عنه : شخصی که از او ضمانت شده است.
در این نوع ضمانت بدهی از عهده مضمون عنه بعهده ضامن منتقل خواهد شد و مضمونعنه از پرداخت بدهی بری خواهد گردید و ضامن متعهد به پرداخت بدهی در برابر مضمون له یا طلبکار خواهد گردید و دیگر مضمونله حق ندارد به مضمونعنه رجوع کند؛ زیرا او به موجب ضمانت کردن ، بری گشته است. در حقوق ایران اصل بر ضمانت نقل است.
در این نوع ضمانت کردن نه تنها مضمونعنه بدهکار باقی میماند، ضامن نیز متعهد به پرداخت بدهی خواهد گشت و مضمونله میتواند به هر کدام از آنها که بخواهد، رجوع نماید. ضمانت تضامنی فقط در جایی است که قانون گفته باشد.
اوصاف عقد ضمان:
الف) دینی که از آن ضمانت میشود باید دینی مشروع و قانونی باشد. پس از بدهی ناشی از قمار نمیتوان ضمانت کرد.
ب) بدهی که از آن ضمانت میشود باید مالی باشد. پس از تعهدات غیرمالی مانند سکونت مشترک با همسر نمیتوان ضمانت نمود؛ زیرا فقط خود شخص متعهد میتواند آن را انجام دهد.
باید توجه داشت که اگر کسی از پرداخت بدهی دیگری ضمانت کند، اصل بر این است که باید فوراً آن را بپردازد مگر اینکه خلاف آن ثابت شود. مثلاً موعد پرداخت بدهی بدهکار اصلی 01/07/1400 باشد و شخصی از بدهکار در تاریخ 01/06/1400 ضمانت نماید. با وجود آنکه اصل بر این است که ضامن در همان تاریخ 01/06/1400 مبلغ مورد ضمانت را باید بپردازد اما موعد دین اصلی که 01/07/1400 میباشد، نشان میدهد که ضامن نیز باید در همان تاریخ 01/07/1400 بدهی خود را بپردازد.
طبق عقد ضمان، مضمون له از ضامن طلبکار است. اگر ضامن نیز به هر دلیل از مضمونله طلبکار شود، بین دو طلب تهاتر صورت میگیرد و انگار ضامن بدهی خود را پرداخته است.
اینکه ضامن جهت پرداخت بدهی دین مورد ضمانت، مال دار باشد، شرط صحت عقد ضمان نیست و موجب بطلان عقد نمیشود اما شرط لزوم آن میباشد. بعبارت دیگر اگر مضمون له بعد از انعقاد عقد ضمان متوجه شد که ضامن ورشکسته است، میتواند آن را فسخ و به مضمون عنه رجوع نماید.
این خیار تخلف از شرط است و اعمال آن فوری نیست و چنانچه قبل از آنکه مضمون له عقد ضمان را فسخ کند، ضامن مالدار شود، دیگر او حق فسخ نخواهد داشت. لازم به ذکر است که مالدار بودن ضامن به معنای ثروتمند بودن او نیست بلکه اگر شخصی توان پرداخت بدهی مورد ضمانت را داشته باشد، به او مالدار میگوییم؛ هر چند او از نظر عرف جامعه فقیر باشد.
بطورمثال طلایی که گلروز از مهروز عاریه گرفته است، بهروز تعهد به گلروز بدهد که طلا را صحیح و سالم برمیگردانم. این دیگر ضمانت نیست بلکه تعهد به فعل ثالث است. بعبارت اخری موضوع ضمانت باید دین باشد نه کالا و اجناس.
آیا در ضمانت میتوان از ضامن وثیقه مطالبه کرد؟
بله؛ قرارداد ضمانت تابع توافق ضامن و مضمون له است و بنابراین مضمونله میتواند از ضامن وثیقهای بخواهد که اگر بدهیاش را نپرداخت مضمونله با فروش آن طلب خود را وصول کند.
در صورت فوت ضامن، مضمونله چه باید کند؟
ضامن بدهکار است و چنانچه قبل از موعد پرداخت بدهی، فوت نماید، بدهی او از ترکهاش پرداخت میگردد.